Adet Görememe (Amenore)
Primer Amenore: (Kadının hayatında henüz hiç adet görememe durumu).
Pubertal gelişimi yani ikincil seks karakterleri (meme büyümesi, koltuk altı ve kastıkta tüylenme) başlamamış olanlarda 14 yaşa kadar adet kanamasının olmaması veya Pubertal gelişimi başlamış olanlarda da 16 yaşa kadar adet kanamasının olmamasıdır.
Sekonder Amenore: (Adet gören kadında adetin kesilmesidir)
Menarştan (İlk adet kanamasından) 18 ay sonra adet görememe, veya Oligomenore durumund anormal adet gören bir bayanın ardışık 3adet döneminde menstruasyon olmamasıdır.
1. Uterus ve Vajina Kaynaklı Nedenler
Amenore Sebepleri;
- Uterus ve vajina kaynaklı nedenler
- Yumurtalık (over) kaynaklı nedenler
- Hipofiz bezi kaynaklı nedenler
- Hipotalamus kaynaklı nedenler
Rahmin, vajinanın gelişmemesi (vajinal agenezi) söz konusu olabilir. Rahmin doğuştan yokluğu yani Müllerian agenezi (Rokitansky Kuster Mayer Hauser Sendromu) çok nadir görülen bir durumdur. Androjen Duyarsızlığı, testiküler feminizasyon durumlarında kişi genetik olarak erkektir ancak erkeklik hormonuna karşı duyarsızlık olduğundan kişinin batın içinde testisleri olmasına rağmen dış görünüşü kadın gibidir. Durum fark edildiğinde testisler alınmalıdır.
Bazen genetik olarak sekonder sex karakterleri kadın yönünde gelişmesine rağmen kromozom yapısı 46XY yani erkek kromozomuna sahiptirler. Bu da adet görememe durumunu yaratabilir. (SRY geni eksikliği Swayer sendromu) dış genital yapı dişi görünümde olur. Bunlarda kısa ve kör bir vajen vardır, iç genital organlar olmayabilir veya çok çok nadir olarak vajen , rahim ağzı , küçük bir rahim olabilir ancak ilaçla adet görebilirler.
Bazen daha önce geçirilmiş kürtajlar sonucu endometrium yani rahim iç tabakasında meydana gelen yapışıklıklarda adet kanaması ya çok az olur ya da olmaz (Asherman sendromu). Bazen kızlık zarı tamamen kapalı olabilir (imperfore kızlık zarı). Bu durumda da adet kanı dışarı akmadığı için adet görememe gerçekleşebilir.
2. Yumurtalık (over) Kaynaklı Nedenler
Yumurtalıkta kız bebek dünyaya geldiğinde 2 milyon olan yumurta sayısı ergenlikte 400 bine düşer ve tükenmesi ile kadın menopoza girer ve artık adet göremez. Bazen menopoz yaşından çok erken yumurtalıklarda yumurtalar tükenip işlev görmeyebilir. (Prematür Over Yetmezliği)
Bazen doğumsal olarak yumurtalıklar gelişmeyebilir (Gonadal Agenezis) ya da gelişse de genetik bir bozukluk (Turner sendromu) sonucu bebek doğana kadar bir şekilde tükenebilir. 46 yerine 45 kromozom bulunur Bazen de yumurtalıklarda yumurta olsa bile hipofiz bezi hormonlarına direnç dolayısıyla cevapsızlık olabilir (resistan over sendromu).
Bazen kanser tedavisi amacıyla uygulanan radyasyon ve kemoterapiye bağlı olarak overler fonksiyonlarını yitirir. Tüm bu durumlarda yumurtalıklardan estrojen ve progesteron salgılanmayacağından rahim iç zarının (endometriyum) uyarılması dolayısıyla adet görme mümkün olmaz. Bazı durumlarda da yumurtlama olmaz (anovulasyon), bu durumda az da olsa estrojen vardır ama progesteron olmadığı için kanama olmaz.
3. Hipofiz Bezi Kaynaklı Nedenler
Hipofiz bezi beyinin altında yer alır. Buradan yumurtalıkları uyaran FSH ve LH isimli hormonlar (gonadotropinler) salgılanır. Bunların salgılanmasını bozan hipofiz bezi tümörleri (örneğin süt hormonu olan prolaktin hormonunun aşırı salgılanmasına yol açan hipofiz adenomları PROLAKTİNOMA) da FSH ve LH düzeyleri bozulacağından yumurtlamay ıdolayısıyla yumurtalıktan estrojen ve progesteron salgılanmasını önleyecek ve adet görememe durumu gerçekleşecektir.
Doğum sonrası kanamaya bağlı olarak hipofiz bezinde enfarktüs olur ve hormon salgılanması bozulur. (Sheehan Sendromu)
4. Hipotalamus Kaynaklı Nedenler
Hipotalamus beyindek ibir bölgedir. Buradan hipofiz bezinden FSH ve LH hormonlarını salgılatıcı hormonlar (GNRH) salgılanır. Hipotalamus nedenli adet görememe nedenleri arasında genetik bazı anormallikler yanında aşırı egzersiz, stres, üzüntü, ani kilo kaybı, hava değişimi gibi faktörler gonadotropin salgılatıcı hormons algılanmasını etkileyerek amenoreye neden olur. Anoreksia nervosa olarak bilinen ve aşırı kilo vermeye bağlı amenore ile birlikte başka rahatsızlıkların da olduğu durum hipotalamus kökenli adet görememe nedenleri arasındadır.
Amenore Adet Görememe Durumunun Araştırılması
Öncelikle jinekolojik muayene ve trans-vajinal ultrasonda herhangi bir problem tesbit edilmediğinde;
- Özellikle sekonder (ikincil) amenorede ilk olarak gebelik ekarte edilmelidir .Bunun için idrarda veya kanda basit bir gebelik testi yaptırmak yeterlidir.
- Gebelik ekarte edildikten sonra 2. adımda yapılacak olan hastaya progesteron vermektir. (progesteron challange test (PCT)) 5 gün süreyle progesteron hormonu verilir ve ilaç kesilir. 1 hafta içinde kanama olması beklenir.
- Eğer kanama oluyorsa rahim ve vajina normal demektir , hastanın estrojeni de vardır ancak yumurtlama olmadığından progesteron salgılanmamaktadır.
- Progesteron ile kanama olmazsa ya vücutta östrojen yetersizdir ya da kanama yollarında bir tıkanıklık vardır, o zaman estrojen ve progesteron birlikte ardışık olarak verilir. Eğer estrojen ve progesteron ile kanama oluyorsa o zaman rahim ve vajinanın normal olduğu anlaşılır. Bu durumda hormonlara bağlı bir adet görememe durumu söz konusu olabilir ve beyinde hipofizden salınan gonadotropin (FSH , LH) , süt hormonu (PRL), tiroid hormonu (TSH) ve yumurtalıktan salınan östrojen değerlerine bakılır. Yumurtalık hormonları normal ve beyinden salgılanan hormonlar yüksek ise beyinde horman salgılayan bir kitle ya da yumurtalıklarda yetmezlik (Prematür over yetmezliği‘ erken menopoz’) düşünülür.
- Bazı durumlarda ise beyinden salgılanan gonadotropin adı verilen hormonlar normal düzeyde bulunabilir, ancak bu hormonlar biyolojik olarak inaktif olduklarından yumurtalıkları uyaramazlar ve amenore ortaya çıkar.
- Eğer tüm tetkikler sonucu bir neticeye varılamıyor ise bu durumda hipotalamik amenoreden söz edilir. Bu durumun kesin tanısı olanaksızdır. Psikolojik faktörler, ani stres, üzüntü, ani kilo kaybı, yoğun egzersiz, hava değişimi gibi faktörler bu duruma yol açabilir.
- Estrojen ve progesteron ile kanama olmuyorsa o zaman rahim ve / veya vajinada bir anormallikten veya tıkanıklıktan şüphelenilmelidir. En sıksebep kürtaj sonrası meydana gelen yapışıklıklardır. (asherman sendromu)